ALZHEİMER
VE KONUŞMA SORUNLARI
Beynin
etkilendiği hastalıklar konuşma, konuşmayı anlama, okuma, yazma
sorunlarına neden olabilmektedir. Konuşmaları anlama ya da konuşma
aracılığıyla kendini ifade etmede ortaya çıkan zorluklar
anlamına gelen Afazi, Agrafi (yazma) ve Aleksi (okuma) sorunları da
bulunan kişilerde daha çok görülmektedir.
Bu
sorunlar, Alzheimer hastalığı ve felçlerde daha sık meydana
gelmekle birlikte, diğer demans formlarında da oluşabilmektedir.
Bu iletişim sorunlarıyla, beyninin sol hemisferinde hasar meydana
gelen sağ elini kullananlar karşılaşmaktadır. Bir filmin
konusunu anlatabilme, düşüncelerini ifade edebilme, konuşmalara
katılmada kelimeleri yeterince hızlı bulabime, yanlış kelimeler
kullanma ya da kelimeleri yanlış söyleme, deyimleri ve mecazi
anlamları kavrayamama, ikiden fazla aşamalı eylemleri anlatan uzun
cümleleri anlamada güçlükler söz konusu sorunlara örnek olarak
sayılabilir. Bazı vakalarda, ilk aşamada görülmeyen güçlükler,
zaman geçtikçe diğerlerine katılmaya başlar. Örneğin,
Progresif Afazi'de, konuşmanın etkilenmesinden birkaç yıl sonra,
hafıza iyi durumda olduğu halde anlamada güçlükler ortaya çıkar.
Nesnelerin
adlandırılması Alzheimer hastalığı olan kişiler için zordur.
Bir nesnenin hangi işe yaradığını söyleyebilir ama adını
söyleyemeyebilirler. Bazı durumlarda nesnenin adını söyleyip, o
nesneyi oluşturan parçaların adını söyleyemezler. Örneğin
sandal derken, sandalın küreğini söyleyemezler. Bazı hastalar,
"kalem versene" yerine "şu yazı yazdığın
şeylerden birini versene" diyerek nesneyi tarif eden dolaylı
bir anlatım (circumlocution) kullanır.
Alzheimer'li
birçok kişi de yanlış ya da farklı anlamı olan kelimelerle
konuşmaktadır.Giderek ses bozulmaları da bunlara eşlik eder.
Örneğin "tabak" yerine "sabak" diyebilir. Bazı
vakalar da, "otomobil" yerine "lilalo" gibi
anlamı olmayan kelimeler yaratırlar (neologism).
Hastalık
ilerledikçe konuşmada hatalar artar. Zaman geçtikçe, konuşmaktan
tamamen vazgeçebilirler.
Alzheimer'li
vakaların başlangıçta konuşulanı anlama sorunları olmasa da,
önce uzun cümleleri, daha sonra "şunu masaya koy" gibi
kısa cümleleri ve sonunda "masa" gibi bir kelimeyi dahi
anlayamama biçiminde gelişen sorunları da çevrelerindeki kişilere
büyük güçlük yaratmaktadır.
Alzheimer
hastalığı ilerledikçe okuduğu kelimeleri anlama da azalmaktadır.
Hasta, yazılı bazı kelimeleri yüksek sesle okuyabilse de,
anlamayabilir. Basit, kısa hikayeleri daha iyi anlayabilir. İleri
aşamada resimlere bakmak vakayı bir ölçüde eğlendirebilir.
Gene, hastalık ilerledikçe yazma da gerilemektedir. Kişi işyerinde
dosya hazırlamada, not tutmada, mektup, mesaj yazmada zorlanır.
Kelimeyi yanlış yazar ya da yanlış kelime kullanır. İleri
aşamada imzasını dahi atamaz duruma gelir.
İLETİŞİME
YARDIMCI OLABİLECEK İPUÇLARI
Vakayla
göz teması çok önemlidir. Nereye baktığı, boş ya da anlamlı
bakışlar, asık bir yüz ya da gülümseyen bir yüz size onu
anlamada çok yardımcı olabilir.
Alzheimer'li
bir kişi ile konuşurken, iyi bir yer seçmek de önemlidir. Sessiz,
huzur veren, kalabalık olmayan bir yer yararlı olacaktır. Müziğin
sesini kısın, televizyonu kapatın. Kişinin çevresindeki,
dikkatini dağıtabilecek çocuk, kedi ve köpekleri uzaklaştırın.
Kısacası, kişinin konuşulanı anlamaya ve konuşmaya daha rahat
odaklanmasına olanak sağlayın.
Demans
vakaları en iyi iletişimi bir başka kişi ile yüz yüzeyken
kurarlar. Alzheimer'li kişinin çevresinde aynı anda mümkün olan
en az sayıda kişi bulunmalıdır. Gözlerine bakarak ve adını
söyleyerek cümle kurun. Konuşmanın konusu değiştiğinde, şimdi
şundan söz ediyoruz uyarısıyla yardımcı olun. Vakayla
konuşurken, aç olmamasına, uykusuz olmamasına, tuvalete gitmiş
olmasına, yorgun olmamasına, üzüntülü olmamasına, kısacası
en iyi durumda olmasına da dikkat edilmelidir.
Bir
şeyi söylemenin pek çok yolu vardır. Kişinin rahatça
anlayabileceği kelimelerle, kısa, basit cümleler kurun. Soyut
kavramlardan kaçının. Benzetmeler kullanmayın. Dikkatini çekmek
için adını söylerken kol ya da omuzuna hafifçe dokunun.Yavaş
yavaş konuşun ve cümleler arasında bekleyin. Bir seferde tek bir
konu hakkında konuşun. Soru sormamaya çalışın. Örneğin,
"Bahçede çiçeklere bakmaya çıkalım mı ?" yerine "Gel
bahçeye çıkalım." diyebilirsiniz. Zamir kullanmayın,
doğrudan adları kullanın. Örneğin, "Bugün Orhan gelecek, o
seni çok seviyor." yerine, "Bugün Orhan gelecek. Orhan
seni seviyor." diyebilirsiniz. Olayları, oluş sırasına göre
söyleyin. Örneğin, "Eve gelmeden önce markete uğradım."
yerine, "Markete gittim. Sonra eve geldim." diyebilirsiniz.
Alzheimer'li
vakalarla iletişim kurarken sabırlı olmalı ve size yanıt
verebilmesi için zaman tanımalısınız. İçinizden onbeşe kadar
sayarak bekleme alışkanlığını kazanmanız yararlı olabilir.
Bazı
işitme kaybı da olan hastalarda, sanılanın aksine, bağırarak
konuşmak onların kelimeleri anlamamasına, ayrıca sizi kızgın
sanmalarına ve üzülmelerine neden olabilir. Her kelimeyi üstüne
basarak normal bir tonda söylemeniz yararlı olur. Ayrıca bazı
kelimeleri tekrarlamanız ya da aynı şeyi farklı biçimde
anlatmayı denemeniz de yardımcı olacaktır. Gene, kelimeleri
yazmayı, el işaretlerini, nesneyi göstermeyi, nesnenin resmini
göstermeyi ya da çizmeyi de deneyebilirsiniz.
Alzheimer'li
hastanın sizi anlayıp anlamadığını ya da anlar gibi yapıp
yapmadığını da sık sık kontrol etmelisiniz. Bazı hastalar,
bütün konuşmalarınıza yalnızca sürekli "Evet"
diyerek ya da sürekli "Hayır" diyerek yanıt
verebilirler. Bu durumda, yanıtı yalnızca "Evet"
olabilecek ya da "Hayır" olabilecek bir soruyla kontrol
edin.
(Araştırmacılar
için bazı kaynaklar:
J.
L. Cummings, D. F. Benson, M. A. Hill, S. Read, “Aphasia in
dementia of the Alzheimer type,” Neurology, vol. 35, no. 3, 1985.
D.
Kempler, "Neurocognitive Disorders in Aging", Sage
Publications, Thousand Oaks, Calif, USA, 2005.
K.
Bayles and C. K. Tomoeda, "The Arizona Battery for Communication
Disorders of Dementia", Canyonland Publishing, Tucson, Ariz,
USA, 1993.
F.
J. Huff, S. Corkin, and J. H. Growdon, “Semantic impairment and
anomia in Alzheimer's disease,” Brain and Language, vol. 28, no. 2,
1986.
R.
Chapey, "Language Intervention Strategies in Aphasia and Related
Neurogenic Communication Disorders", Lippincott Williams &
Wilkins, Philadelphia, Pa, USA, 2001.
E.
Rochon, G. S. Waters, and D. Caplan, “The relationship between
measures of working memory and sentence comprehension in patients
with Alzheimer's disease,” Journal of Speech, Language, and Hearing
Research, vol. 43, no. 2, 2000.
J.
B. Orange, “Perspectives of family members regarding communication
changes,” in Dementia and Communication, R. Lubinski, Ed., Mosby,
Philadelphia, Pa, USA, 1991.
J.
M. Richter, K. A. Roberto, and D. J. Bottenberg, “Communicating
with persons with Alzheimer's disease: experiences of family and
formal caregivers,” Archives of Psychiatric Nursing, vol. 9, no. 5,
1995.
J.
B. Orange and A. Colton-Hudson, “Enhancing communication in
dementia of the Alzheimer's type,” Topics in Geriatric
Rehabilitation, vol. 14, no. 2, 1998.
B.
Wilson and N. Moffatt, "Clinical Management of Memory Problems",
Chapman and Hall, London, UK, 1992.
M.
S. Bourgeois, “Enhancing conversation skills in patients with
Alzheimer's disease using a prosthetic memory aid,” Journal of
Applied Behavior Analysis, vol. 23, no. 1, 1990.
N.
Alm, A. Astell, M. Ellis, R. Dye, G. Gowans, and J. I. M. Campbell,
“A cognitive prosthesis and communication support for people with
dementia,” Neuropsychological Rehabilitation, vol. 14, no. 1-2,
2004.)